Roman van Margreet Hofland (nu eens een artikel óver mij)

RECENSIE door Thijs Kramer in Den Haag Centraal van 19 april 2023

Het ongelofelijke leven van Alessandro Cagliostro

Alessandro Cagliostro was in de tweede helft van de achttiende eeuw een omstreden figuur. Hij was vrijmetselaar, alchemist, handoplegger en weldoener. Hij genoot enorme populariteit onder een groot publiek, maar werd ook verguisd als oplichter. Goethe raakte in hem geïnteresseerd, liet zelfs een antecedentenonderzoek naar hem doen en kwam tot de conclusie dat Cagliostro zijn hele leven, inclusief naam, verzonnen had.
In de academische geschiedschrijving is Cagliostro amper meer dan een voetnoot. Iemand die handig inspeelde op de modes van zijn tijd – fascinatie voor het oude Egypte, esoterie, vrijmetselarij – en daarmee tot in de hoogste kringen wist door te dringen. Simon Schama, de kenner bij uitstek van het tijdperk, schrijft hem enige invloed toe aan het Franse hof aan de vooravond van de revolutie, maar omschrijft hem als ‘de beruchte charlatan die beweerde duizend jaar oud te zijn en in contact te staan met de goden van de Nijl en de Eufraat’. Kortom, een dankbare inspiratiebron voor niet alleen Goethe, maar ook voor Mozart, Alexandre Dumas, Bram Stoker en – in Nederland – Belle van Zuylen.

‘Vie romancée’
Margreet Hofland (medewerker van deze krant) is dus niet de eerste die deze Cagliostro als personage kiest. Het boek dat je dan verwacht, is een schelmenroman over een praatjesmaker die misbruik maakt van de goedgelovigheid van zijn slachtoffers, die de boel flink beduvelt, maar waar je als lezer toch sympathie voor krijgt. Maar daar kiest Hofland niet voor, zij neemt het verhaal van Cagliostro zélf als uitgangspunt. Dat levert een ‘vie romancée’ op waarin hij de zoon is van een prinses en de grootmeester van Malta. Waarin hij wordt ingewijd in de rituelen en wijsheden van het Oude Egypte en hij contact maakt met de god Toth, die levenslang met hem zal blijven communiceren. Hij blijkt geneeskrachtige en voorspellende gaven te bezitten.

Waar deze versie en de academische versie in overeenkomen, is dat Cagliostro naast veel bewondering ook veel kritiek te verduren kreeg, onder meer van de katholieke kerk. En ook dat hij altijd op reis, dan wel op de vlucht, was. Het boek leest dan ook als een avonturenroman die zich onder meer afspeelt in een Egyptische piramide, aan de hoven van de sjarief van Mekka, Catharina de Grote en Marie-Antoinette en in vele stadspaleizen van Europese edelen. Als kunsthistorica is Hofland goed ingevoerd in de periode en ze geeft dan ook levendige beschrijvingen van steden, kledij en monumenten.

Misbruik
Voor de moderne lezer is deze versie van het leven van Cagliostro te fantastisch om aannemelijk te zijn. Maar Hofland vertelt het allemaal vanuit het perspectief van hemzelf en in zijn hoofd is er geen enkele twijfel en zijn er louter nobele bedoelingen: het verzachten van de pijn in de wereld, het vergroten van de wijsheid, het vinden van een levenselixer en het omzetten van lood in zuiver goud. Helaas wordt daar misbruik van gemaakt, bijvoorbeeld als de mensen die hij met zijn kabbalistische vaardigheden aan winnende loten helpt, zich tegen hem keren. Vanuit zijn eigen goedheid kan hij niet geloven dat mensen tot zulk wangedrag in staat zijn. Hij is zelfs zo nobel dat hij het verraad door zijn vrouw niet kan geloven. Evenmin twijfelt hij dat het een heuse Egyptische god is die in zijn dromen tot hem spreekt.

Hofland lijkt in alles op de hand van haar held te zijn. Alle tegenstanders van Cagliostro staan in een kwaad daglicht en van de onderzoekers van de kerkelijke rechtbank wordt op voorhand gemeld dat ze bevooroordeeld zijn. Als lezer krijg je sterk de indruk dat we ons voortdurend in de waan van Cagliostro bevinden. Temeer daar Hofland al lang ontkrachte historische gebeurtenissen opvoert, zoals de uitspraak van Marie-Antoinette dat de hongerigen in Frankrijk maar taart moeten eten als er geen brood is. Is dat een signaal dat de rest ook verzinsels zijn? Maar in het nawoord verzekert ze de lezer dat ze zich juist aan de historische gebeurtenissen van de tijd heeft gehouden. En de negatieve pers die Cagliostro in de geschiedenisboeken heeft? Dat is de schuld van Goethe, schrijft ze, die een negatief beeld van hem neerzette dat door latere historici klakkeloos is overgenomen.
Na het lezen van dit avontuurlijke, knap gecomponeerde en kleurrijke boek blijf je in lichte verwarring achter. Wat wil je nog meer van een roman?

Margreet Hofland, ‘De goddeloze graaf’ (316 bladzijden). Uitgeverij: Magonia. Prijs: € 23,95.

 

Hanami viert vergankelijkheid van het leven

 Artikel in Den Haag Centraal van 13 april 2023

Nathalie Mannaerts stelt haar huis beschikbaar om de Japanse lente te vieren met kunst en muziek.

Het is Hanami, het kersenbloesemfeest. De kersenbloesems in de tuin van kunstenares Nathalie Mannaerts staan op het punt van uitbarsten. “Helaas is hij dit jaar wat laat, vorig jaar om deze tijd stond hij in volle bloei,” zegt ze.

In Japan wordt in deze periode de lente gevierd. De Japanners trekken eropuit om met elkaar de schoonheid van de kersenbloesem (sakura) te vieren met lekker eten en drinken. Iedereen neemt zijn lunchdoos (bento-box) mee en onder de rijk bloeiende bomen wordt overal gepicknickt. ’s Nachts worden lantaarns in de bomen gehangen en lichten de bloesems als pastelkleurige wolken op. Er wordt nagedacht over een nieuw begin en over de vergankelijkheid van het leven, want de bloeitijd is overweldigend mooi maar heel kort. De Hanami-traditie is eeuwenoud.

Nathalie Mannaerts stelt twee weekenden lang haar huis in de Helmstraat open om bij haar de Japanse lente te vieren met een expositie over Japanse kunst: ‘Hanami, 50 shades of pink’. De deur staat uitnodigend open en door het hele huis hangt kunst, tot in de badkamer aan toe.

“Ik kwam op het idee, na het lezen van een boek over het leven van pianiste Misia Godebska. Zij hield begin 20^e eeuw salons in haar huis in Parijs, waar kunstenaars, schrijvers, musici en filosofen samenkwamen voor lezingen, exposities en concerten. Ik wilde toen zelf een plek creëren waar kunst en muziek samenkomen in een knusse huiselijke omgeving. Vanaf 2021 ben ik dit gaan doen, samen met mijn zoon Roeland en zijn vrienden, die allemaal aan de Willem de Kooning Academie in Rotterdam studeren. Zij organiseren onder de naam ‘@achterban’ geregeld feesten waarbij elektronische muziek en kunst worden gepresenteerd, er is dus ook muziek.”

 

Van Gogh

“Tijdens de lockdown in 2021, toen de basisscholen gesloten waren, vroeg het Talentenhuis (een cultureel educatief centrum in Amsterdam Nieuw-West, red.) of ik een online les over kunst wilde maken voor kinderen, om thuis aan de slag te gaan. Ik heb toen een les gemaakt over Vincent van Gogh, over zijn interesse in Japanse kunst, de kersenbloesem in zijn schilderijen en het
kersenbloesemfeest zelf. Vervolgens leek het me leuk om zelf Hanami te vieren. In mijn tuin staan twee kersenbomen die rond deze tijd meestal in volle bloei staan,” legt Mannaerts uit.

Met vier bevriende kunstenaars, met wie ze vaker samenwerk, heeft ze deze tentoonstelling ingericht, ze zijn op zoek gegaan naar Japanse kunstenaars. Ze vonden Eri Kubo, de Japanse kokkin van restaurant Kyatcha, die kunstige Japanse patisserie maakt, die zijn ook te zien en te koop.

Elke deelnemende kunstenaar heeft zich op eigen wijze laten inspireren door de kersenbloesem en Japan. De tentoongestelde schilderijen zijn niet groot van formaat, maar wel vriendelijk geprijsd. Mannaerts schildert zelf met losse penseelstreken en veel kleur. Haar werk met Japanse sokken, aparte teenstukken en een tak kersenbloesem die zich tussen de tenen door omhoog wringt, is bij aanvang al direct verkocht. De kleine schilderijtjes van Beth Namenwirth zou je zo meenemen, ook schilderde ze details van kimono’s op iets groter formaat. Kisho Matsua maakt kleurige collages. Zaterdag 15 april geeft hij een workshop ‘Collages van Japan’, waarop nog ingeschreven kan worden en zondag 16 april organiseert Eri Kubo een traditionele Japanse lunch. Opgeven kan via info@nathaliemannaerts.nl

 

‘Hanami, 50 shades of pink’, zaterdag 15 en zondag 16 april van 13.00 - 17.00 uur, Helmstraat 15. Meer info www.nathaliemannaerts.nl

 

 

 

 

 

 

De wereld draait rond en rond

 Artikel DHC april 2023

Ulrike Heydenreich maakt panoramische vergezichten in cirkelvorm en vouwt oude panoramalandkaarten tot waaiervormige kunstwerken. Het Scheveningse panorama van Mesdag zag ze pas twee jaar geleden voor het eerst.

Museum Panorama Mesdag presenteert ‘Verlangen naar de verte’ van kunstenares Ulrike Heydenreich (1975), een tentoonstelling waarbij iets van de toeschouwer verlangd wordt en die je niet op het eerste gezicht mee de diepte in sleept. Het woord ‘ingetogen’ is hier van toepassing, zowel op het werk als op de kunstenaar zelf. In een documentaire is te zien hoe Heydenreich geconcentreerd en in diepe stilte minutieus papier vouwt en de randen scherp maakt met een botermesje. Bij één keer verkeerd vouwen, is het werk bedorven.

Heydenreich woont en werkt in Düsseldorf, Duitsland. Haar collages en tekeningen worden met microscopische precisie gemaakt. “Ik werk met originele foto’s uit het begin van de 20^e eeuw en oude panoramalandkaarten die ik opnieuw vouw, zodat ze driedimensionaal worden. Ik gebruik daarbij de originele vouwlijnen en voeg nieuwe toe. Daarnaast maak ik fantasielandschappen die ik samenstel uit verschillende tekeningen die ik op locatie maak.”

 

Rage

Net als Hendrik Willem Mesdag (1831-1915) speelt Heydenreich met perspectief en optische illusie om een nieuwe
wereld te scheppen, ze werkt veel in cirkels die eruit zien als gevouwen waaiers. De meest herkenbare overeenkomst met Mesdag is de panoramatent met tekeningen van vergezichten in een cirkel langs de rand. “Ik was al jaren gefascineerd door de panorama’s, voordat ik ooit die van Mesdag zag. Ik woonde in Amerika en wist dat de meeste originele bouwsels verdwenen waren. In de 19^e eeuw kwamen ze in de mode, maar de meesten zijn verloren gegaan. Wereldwijd bestaan er nog maar een stuk of dertig. Pas toen ik voor deze tentoonstelling werd uitgenodigd, zag ik het panorama van Mesdag voor het eerst. Ik ontdekte dat de kunstenaar en ik veel gemeen hebben.”

Voorstellingen in cirkelvormige panorama’s werd rond 1875 een rage. Rond 1900 nam de populariteit van panorama’s snel af, de statische schilderijen konden niet op tegen de dynamische film. Veel panoramagebouwen werden afgebroken of kregen een andere functie. Het Panorama van Scheveningen is het oudste panorama dat nog steeds op de oorspronkelijke locatie te bezichtigen is.

 Ringen

Heel mooi zijn de zwartwit collages waarin Heydenreich met verschillende lagen werkt. Het is alsof je door een nevelig en mysterieus landschap dwaalt. Figuren zoeken moeizaam hun weg over besneeuwde bergtoppen met daar boven dreigende wolkenpartijen. Over het geheel zijn draadachtige constructies getekend, waarvan de tinten van de lijnen verschillen in intensiteit en dat geeft diepte in het werk, het transparante papier werkt daar ook aan mee. “Ik teken de lijnen op de voor- en achterkant van het papier, dat maakt dat ze van tint verschillen, ik vind het belangrijk dat er zo diepte ontstaat.” Door de oude foto’s die Heydenreich gebruikte, ademen de collages de sfeer van de Haagse kunstenaar Ossip.

Hoe meer je je in de wereld van Ulrike Heydenreich verdiept, hoe boeiender het wordt. In 2003 maakte ze een cilindervormige constructie op wielen, vergelijkbaar met een toestel dat Mesdag ook gebruikte, hij ging erin staan en legde zo de contouren van het landschap vast. Ook Heydenreich trekt er nog steeds het veld mee in. “Ik ga op het platform staan, steek mijn hoofd door het gat en leg vellen papier op de rand. Zo kan ik tekenen wat zich om me heen bevindt. Soms sta ik ermee op de top van een dak. Ik teken plekken waar ik zelf zou willen zijn en voeg verschillende fragmenten van landschappen samen tot een geheel.”

Er liggen drie grote voorbeelden in ringen op de grond, uitgewerkt met een potlood met een haarscherpe punt, als een borduurwerk met heel kleine steekjes.

Een mechanisch

kijkdoosje uit 1998 is een van de eerste werken waarin Heydenreich een panoramalandschap verwerkte. Aan de binnenkant draait een eeuwigdurend vergezicht rond. Voor haar gaf dit hetzelfde gevoel als het uitzicht uit het raam van een trein. Ze stelde het landschap samen met een 19^e-eeuws spel. Het was het begin van de eindeloze fantasielandschappen die haar al vanaf haar kindertijd fascineren.

Ulrike Heydenreich, ‘Verlangen naar de verte’, t/m zondag 17 september in Museum Panorama Mesdag. Meer informatie www.panorama-mesdag.nl

 

De verdwenen schilderijen van Vermeer

 Artikel Den Haag Centraal maart 2023

Bij galerie Schippers hangt het werk van vijf meester-schilders, waaronder twee Hagenaars, die meededen aan het tv-programma ‘De nieuwe Vermeer’. In het Mauritshuis op een steenworp afstand zijn de winnende schilderijen te zien.

Sinds de opening van de tentoonstelling ‘Vermeer’ in het Rijksmuseum lijkt heel kunstlievend Nederland in het teken van Johannes Vermeer te staan. Iedereen wil alles weten over deze schilder uit Delft: over zijn eigenzinnige gebruik van het perspectief, over de mysterieuze doorkijkjes en het heldere daglicht dat altijd van links het interieur instroomt, de overvloed aan details, de subtiele glimlichten en de ingetogen emoties. Nog nooit - en waarschijnlijk ook nooit meer - zijn zoveel van zijn schilderijen bij elkaar gebracht.

Zes schilderijen van Vermeer (1632-1675) zijn al lang geleden verdwenen, zoekgeraakt, gestolen of vergaan. Ze staan alleen met hun titel en een paar zinnen omschreven op oude veilinglijsten, afbeeldingen ervan bestaan niet. Dat was aanleiding voor Omroep MAX om een televisieserie te maken met de titel ‘De nieuwe Vermeer’. Duizenden mensen uit heel Nederland gaven zich op voor het programma.

In elke aflevering staat een van de verdwenen werken centraal, iedereen mag een werk inleveren met een eigen interpretatie van het werk van Vermeer. Hoe zou het verdwenen werk van Vermeer eruit hebben gezien? Daarnaast strijden per aflevering twee meester-schilders om de eer een schilderij te maken dat die verdwenen Vermeer zou kunnen zijn. De experts Abbie Vandivere, restaurator van het Mauritshuis en Pieter Roelofs, hoofd schilder- en beeldhouwkunst van het Rijksmuseum begeleiden de deelnemers tijdens het maakproces en besluiten uiteindelijk ook wie de winnaars zijn.

 

Haagse meester-schilders

Onder de meester-schilders zijn ook twee Hagenaars: Titus Meeuws en Arjan van Gent. “Ik vind het een geweldige uitdaging,” zegt Meeuws. Hij is schilder van Haagse stadsgezichten, zijn stijl is impressionistisch, heel anders dan de stijl van Vermeer. “Het is moeilijk,” voegt hij toe. “Er zijn sowieso maar weinig Vermeers en daarvan zijn er maar twee ‘stadsgezichten’, die ook nog eens heel verschillend zijn.”

Het verdwenen schilderij dat in zijn aflevering centraal staat heet ‘Het tweede straatje’. Is het verwant aan het bekende ‘Straatje van Vermeer’ of is het juist heel anders? Lijkt het misschien toch meer op het ‘Gezicht op huizen in Delft’? In een opname van het tv-programma is te zien dat Meeuws fietsend door Delft naar de Hollandse lucht kijkt en dat heel inspirerend vindt, maar hij corrigeert zichzelf ter plekke. “Ik moet niet zomaar een lucht schilderen, maar een lucht zoals Vermeer die geschilderd zou hebben.”

Het mooiste in zijn uiteindelijke werk is het mansfiguurtje dat samen met zijn hond door een poortje loopt, overgoten met een nevelachtig licht. Het is tegelijkertijd zijn valkuil. “Zo zou Vermeer het nooit geschilderd hebben,” zegt de jury streng.

 

Mythologie

In de derde aflevering van ‘De nieuwe Vermeer’ is de Haagse Arjan van Gent een van de meester-schilders, hij heeft al heel wat ervaring want in 2012 deed hij mee aan ‘Sterren op het Doek’. Zijn aflevering staat in het teken van de mythologie. ‘Venus, Jupiter en Mercurius' is een van de weinige mythologische werken die Vermeer maakte. Al honderden jaren is het schilderij verdwenen. Het enige aanknopingspunt is ‘Diane en haar nimfen’ dat in het Mauritshuis hangt en dat de schilder in zijn beginjaren maakte. Het is fel van kleur en nauwelijks herkenbaar als een Vermeer. Ook Van Gent heeft moeite met het aanpassen. De meester-schilders krijgen allebei een doek op hetzelfde formaat, met de opdracht dat het een liggende voorstelling moet worden, maar Van Gent vindt dat het een driehoekscompositie moet worden en dat past niet in het liggende formaat.

In de serie is goed te zien hoe obsessief de schilders met de opdracht bezig zijn. De tijdsdruk is hoog en emoties gaan een rol spelen. “Ik droom er zelfs van,” zegt Arjan van Gent op het laatst. In de week voor de uitzending krijgt hij een grote klap te verwerken. Het model dat hij voor zijn Jupiter gebruikte, de Haagse acteur Ernst Drukker, overlijdt plotseling aan een hartaanval. “Dat geeft dit werk een nóg diepere betekenis voor mij,” zegt hij.

De zes winnende werken van de wedstrijd ‘De Nieuwe Vermeer’ zijn (zonder tickets) te zien in de foyer van het Mauritshuis, vijf van de ‘verliezers’ hangen bij galerie Schippers in de Kazernestraat, de locaties liggen op zes minuten lopen van elkaar.

 

‘De nieuwe Vermeer’ t/m zondag 4 juni in Het Mauritshuis en t/m zaterdag 8 april in galerie Schippers, di t/m zaterdag van 10.00 – 17.00 uur. Meer informatie www.mauritshuis.nl en www.galerieschippers.nl

Soep valt in de prijzen

Artikel Den Haag Centraal maart 2023

Pien Hazenberg is dit jaar met een actueel werk de winnaar van de Jacob Hartog Prijs, die werd uitgereikt in Pulchri Studio. Ze gaat in op gebeurtenissen om haar heen en past stijl en materiaal aan bij het onderwerp.

In het voorjaar vindt in Pulchri Studio elk jaar de ledententoonstelling plaats, waar alle kunstenaars werk voor kunnen inzenden. De verschillende stijlen hangen door elkaar, wat het moeilijk maakt om te beoordelen welk werk in aanmerking komt voor de Jacob Hartog Prijs. De prijs is in 1952 ingesteld door Jacob Hartog, met als doel de belangstelling voor beeldende kunst te bevorderen en kunstenaars te stimuleren in het maken ervan. Het winnende kunstwerk krijgt een bedrag van 2500 euro. Er waren deze keer 258 inzendingen. Het was geen makkelijke opgave voor de jury, maar de drie genomineerden sprongen er duidelijk uit.

Hendrik Duijn leverde een drieluik in met de titel ‘The weary world’. Op het eerste gezicht lijken de drie voorstellingen op traditioneel geschilderd werk. Die indruk wordt nog eens versterkt door de brede klassieke lijsten, maar het middelste schilderij heeft rechtsonder een spierwit rechthoekig vlak. Niemand ontkomt aan de neiging om dichterbij te gaan kijken en zich af te vragen wat er aan de hand is. Onwillekeurig ontstaat dan de neiging om het vlak aan te raken of misschien wel eraf te krabben. Het lijkt alsof er een papiertje tegenaan gewaaid is. Het hoort er niet, maar het zit er toch.

Annelies Landsman stuurde vier werken in waarvan het werk ‘Boetsja vrouw 1’ genomineerd werd. Ze combineerde zwartwit foto’s met de zachte kleuren van borduurwerk en pastelkrijt. Een vrouw kijkt naar een vernietigde wereld, haar rok is versierd met bloemen in verschillende kleuren borduurzijde. “Het is een ode aan de sterke vrouwen en kinderen tijdens de oorlog in Oekraïne,” zegt Landsman.

Actueel 

De winnaar is Pien Hazenberg met ‘The art of rebellion’. Ze nam het bekladden van kunst door klimaatactivisten als onderwerp. Het moment dat het meisje met de parel in het Mauritshuis besmeurd werd, staat de meesten van ons nog duidelijk voor de geest. Een activist plakte zijn hoofd aan de glasplaat die voor het schilderij zat en gooide een rode vloeistof over zich heen. Hazenberg nam een goedkope poster van de beroemde zeefdruk ‘Campbell’s Soup Can’ van Andy Warhol en voegde een klodder rode verf toe die tomatensoep moet verbeelden. De actualiteit in het werk van Pien Hazenberg wordt erg gewaardeerd door de jury.

“Ik heb heel veel geluk gehad met hoe de verf naar beneden kwam,” zegt Hazenberg. “Dat is natuurlijk altijd een kwestie van toeval, maar het is precies geworden zoals ik het wilde. Ik ben naar de winkel gegaan en heb gevraagd of ze verf in de kleur van tomatensoep hadden. De poster heb ik gekocht en die heb ik net zo ingelijst als hij in het museum hangt. Gelukkig kwam de verf goed naar beneden. Die klodder moet mooi vallen, je kunt niet meer gaan smeren, je kunt alleen een beetje sturen.”

Wat de tentoonstellingscommissie helaas niet goed begrepen heeft, is dat het werk op ooghoogte zou moeten hangen. Het is de essentie van het werk: een schilderij dat besmeurd wordt, moet bereikbaar zijn. Het hangt nu zo hoog dat je er tegenop moet kijken.

Hazenberg is een Haags icoon, ze woonde en werkte jarenlang in Den Haag, werd in de jaren tachtig bekend met de beschilderde Engeltjestram die door Den Haag reed en gaf les aan de Vrije Academie. Het werk van Hazenberg blijft constant en gaat niet met de stijlen van het moment mee. “Mijn werk is altijd actueel, ik ben niet uit op een eigen stijl. Iedere keer als ik een onderwerp de moeite waard vind, pas ik mijn techniek en materiaal aan bij datgene wat het onderwerp het beste belicht. Het gaat mij er niet om dat je meteen ziet: dat is een Hazenberg, maar het gaat om het werk zelf. Ik ben alleen maar de maker, het werk verkondigt ook niet mijn mening. Ik observeer symptomen en geef ze weer,” aldus Hazenberg.

‘Voorjaarssalon’ nog t/m zondag 30 april in Pulchri Studio. Meer informatie www.Pulchri.nl