Roman van Margreet Hofland (nu eens een artikel óver mij)

RECENSIE door Thijs Kramer in Den Haag Centraal van 19 april 2023

Het ongelofelijke leven van Alessandro Cagliostro

Alessandro Cagliostro was in de tweede helft van de achttiende eeuw een omstreden figuur. Hij was vrijmetselaar, alchemist, handoplegger en weldoener. Hij genoot enorme populariteit onder een groot publiek, maar werd ook verguisd als oplichter. Goethe raakte in hem geïnteresseerd, liet zelfs een antecedentenonderzoek naar hem doen en kwam tot de conclusie dat Cagliostro zijn hele leven, inclusief naam, verzonnen had.
In de academische geschiedschrijving is Cagliostro amper meer dan een voetnoot. Iemand die handig inspeelde op de modes van zijn tijd – fascinatie voor het oude Egypte, esoterie, vrijmetselarij – en daarmee tot in de hoogste kringen wist door te dringen. Simon Schama, de kenner bij uitstek van het tijdperk, schrijft hem enige invloed toe aan het Franse hof aan de vooravond van de revolutie, maar omschrijft hem als ‘de beruchte charlatan die beweerde duizend jaar oud te zijn en in contact te staan met de goden van de Nijl en de Eufraat’. Kortom, een dankbare inspiratiebron voor niet alleen Goethe, maar ook voor Mozart, Alexandre Dumas, Bram Stoker en – in Nederland – Belle van Zuylen.

‘Vie romancée’
Margreet Hofland (medewerker van deze krant) is dus niet de eerste die deze Cagliostro als personage kiest. Het boek dat je dan verwacht, is een schelmenroman over een praatjesmaker die misbruik maakt van de goedgelovigheid van zijn slachtoffers, die de boel flink beduvelt, maar waar je als lezer toch sympathie voor krijgt. Maar daar kiest Hofland niet voor, zij neemt het verhaal van Cagliostro zélf als uitgangspunt. Dat levert een ‘vie romancée’ op waarin hij de zoon is van een prinses en de grootmeester van Malta. Waarin hij wordt ingewijd in de rituelen en wijsheden van het Oude Egypte en hij contact maakt met de god Toth, die levenslang met hem zal blijven communiceren. Hij blijkt geneeskrachtige en voorspellende gaven te bezitten.

Waar deze versie en de academische versie in overeenkomen, is dat Cagliostro naast veel bewondering ook veel kritiek te verduren kreeg, onder meer van de katholieke kerk. En ook dat hij altijd op reis, dan wel op de vlucht, was. Het boek leest dan ook als een avonturenroman die zich onder meer afspeelt in een Egyptische piramide, aan de hoven van de sjarief van Mekka, Catharina de Grote en Marie-Antoinette en in vele stadspaleizen van Europese edelen. Als kunsthistorica is Hofland goed ingevoerd in de periode en ze geeft dan ook levendige beschrijvingen van steden, kledij en monumenten.

Misbruik
Voor de moderne lezer is deze versie van het leven van Cagliostro te fantastisch om aannemelijk te zijn. Maar Hofland vertelt het allemaal vanuit het perspectief van hemzelf en in zijn hoofd is er geen enkele twijfel en zijn er louter nobele bedoelingen: het verzachten van de pijn in de wereld, het vergroten van de wijsheid, het vinden van een levenselixer en het omzetten van lood in zuiver goud. Helaas wordt daar misbruik van gemaakt, bijvoorbeeld als de mensen die hij met zijn kabbalistische vaardigheden aan winnende loten helpt, zich tegen hem keren. Vanuit zijn eigen goedheid kan hij niet geloven dat mensen tot zulk wangedrag in staat zijn. Hij is zelfs zo nobel dat hij het verraad door zijn vrouw niet kan geloven. Evenmin twijfelt hij dat het een heuse Egyptische god is die in zijn dromen tot hem spreekt.

Hofland lijkt in alles op de hand van haar held te zijn. Alle tegenstanders van Cagliostro staan in een kwaad daglicht en van de onderzoekers van de kerkelijke rechtbank wordt op voorhand gemeld dat ze bevooroordeeld zijn. Als lezer krijg je sterk de indruk dat we ons voortdurend in de waan van Cagliostro bevinden. Temeer daar Hofland al lang ontkrachte historische gebeurtenissen opvoert, zoals de uitspraak van Marie-Antoinette dat de hongerigen in Frankrijk maar taart moeten eten als er geen brood is. Is dat een signaal dat de rest ook verzinsels zijn? Maar in het nawoord verzekert ze de lezer dat ze zich juist aan de historische gebeurtenissen van de tijd heeft gehouden. En de negatieve pers die Cagliostro in de geschiedenisboeken heeft? Dat is de schuld van Goethe, schrijft ze, die een negatief beeld van hem neerzette dat door latere historici klakkeloos is overgenomen.
Na het lezen van dit avontuurlijke, knap gecomponeerde en kleurrijke boek blijf je in lichte verwarring achter. Wat wil je nog meer van een roman?

Margreet Hofland, ‘De goddeloze graaf’ (316 bladzijden). Uitgeverij: Magonia. Prijs: € 23,95.