Heliogabalus, transgender avant la lettre

 Artikel in Den Haag Centraal van 5 september 2019

Het Louis Couperus Museum brengt een tentoonstelling over de mooie jonge Keizer Heliogabalus die om zijn geaardheid en buitensporige levenswijze op achttienjarige leeftijd werd onthoofd.

‘De Berg van Licht’ heet de nieuwste expositie van het Couperus Museum met als leidraad de gelijknamige historische roman van schrijver Louis Couperus (1863-1923). Het boek van Couperus, in 1905 en 1906 in drie delen verschenen, vertelt het geromantiseerde levensverhaal van de Romeinse keizer Heliogabalus die heerste van 218 tot 222 na Christus. De knappe Bassianus uit Syrië werd op zijn veertiende al gekozen tot keizer. In zijn geboortestad Emesa werd de Zonnegod Heliogabal - naar wie hij later is vernoemd - in de vorm van een zwarte steen aanbeden. De jongen, een vermeende buitenechtelijke zoon van keizer Caracalla, diende als hogepriester in de plaatselijke tempel en was gezegend met een uitzonderlijke schoonheid. Zijn uiterlijk was de oorzaak van zijn bekendheid, maar werd ook een van de aanleidingen van zijn ondergang. Soldaten van het nabij gelegen Romeinse legioen kwamen naar de stad om hem te zien dansen en kozen hem als eersten tot hun leider. In priesterlijke gewaden gekleed kwam Heliogalabus naar Rome, behangen met halskettingen en armbanden en een gouden tiara bezet met edelstenen kroonde zijn hoofd. De zwarte steen - de verpersoonlijking van de zonnegod - die hij had meegenomen, stelde hij boven de Romeinse god Jupiter.

De jonge keizer, die midden in zijn puberteit zat, leed aan grootheidswaanzin. Zijn feesten waren buitensporig en extravagant. Hij gaf diners waar exotische dieren geserveerd werden en vulde zijn zwembaden met wijn. Soms werden leeuwen en tijgers op zijn gasten losgelaten waarbij keizer Heliogabalus zich kostelijk amuseerde.

In onze tijd zou de jonge keizer als transgender of transseksueel gekarakteriseerd worden. Hij trouwde vijf maal, onder anderen met een Vestaalse maagd - wat de Romeinen als een vreselijke misstap zagen - en daarna openlijk met een man. Zijn grote liefde was de menner van zijn strijdwagen, de blonde slaaf Hierocles. Heliogabalus prostitueerde zichzelf, maakte zich op en droeg pruiken. Na vier jaar hadden de burgers van Rome er genoeg van en werd hij vermoord door zijn hoofd af te hakken.

Zinnelijk

Het decadente leven van de knappe jonge keizer sprak zeer tot de verbeelding in het begin van de twintigste eeuw. Couperus die zelf getrouwd was, maar zeer waarschijnlijk ook worstelde met zijn geaardheid, moet zich enorm aangetrokken hebben gevoeld tot deze geschiedenis. In ‘De Berg van Licht’ zet hij de jonge Heliogabalus neer als een beeldschone jongen met bijzondere gaven, die door zijn omgeving en de grenzeloze macht die hij al op jonge leeftijd kreeg, ontspoorde. De roman is zinnelijk. Continu worden lichamen aangeraakt, gestreeld en gekust. Het verhaal eindigt met gruwelijke scènes waarbij het bloed door de straten van Rome stroomt en de burgers met speren doorboord, onthoofd en op staken gespietst worden. Het brave Den Haag was zeer geschokt door het boek.

“Het taalgebruik van Couperus is tijdgebonden, maar zijn verbeeldingswereld heeft nog niets aan kracht ingeboet,” zegt John Sillevis, gastconservator van de tentoonstelling. “Hij probeert in de psyche van zijn hoofdpersonen te kruipen, dat is hem in ‘De Berg van Licht’ geweldig goed gelukt. In zijn tijd was dat echt vernieuwend. Couperus was een tijdgenoot van Freud en Jung en hevig geïnteresseerd in hun nieuwe visies. Het gegeven van de strijd tussen het mannelijke en vrouwelijk versterkte dat nog eens. Heliogabalus cultiveerde zijn vrouwelijkheid, maar was tegelijkertijd ook gewoon een man, net als Couperus zelf.”

Rozenblaadjes

Marmeren Buste Heliogabalus
Capolitijnse musea

Louis Couperus’ beeldende schrijfstijl heeft meerdere kunstenaars geïnspireerd. In 2002 kwam in Belgie de Franstalige strip ‘La Dernière Prophétie’ van tekenaar en tekstschrijver Gilles Chaillet uit, een prachtig getekend verslag over het leven van Heliogalabus. Door de stripverhalen komt het verhaal heel dichtbij, de stripboeken zijn ook in het museum te koop en op de tentoonstelling hangen meerdere grote reproducties van de tekeningen.

De Brits-Nederlandse schilder Lourens Alma Tadema maakte in 1888 het schilderij ‘De rozen van Heliogalabus’ met daarop uitgebeeld een verhaal dat uit de ‘Historia Augusta’ komt en dus heel goed een werkelijk verslag kan zijn. De jonge keizer probeert hier zijn gasten te smoren onder een lawine van rozenblaadjes die uit verlaagde, draaiende plafonds over hen heen gestort worden. Ook hiervan is een reproductie op ware grootte te zien. Het verhaal van Heliogabalus wordt verder tot leven gebracht met boekillustraties uit 1900 en een film.

De marmeren buste van Heliogabalus staat in de Capitolijnse Musea in Rome en toont een mooi gezicht, omlijst door dik krullend haar. Volle sensuele lippen onder een vlassige snor plooien zich tot een flauwe glimlach. De blik van Heliogalabus is peinzend en dromerig.

‘De Berg van Licht’, Louis Couperus Museum, van 26 oktober 2019 tot 17 mei 2020. Meer informatie www.louiscouperusmuseum.nl